سودان ۲ سال پس از جنگ | تحول در معادلات نظامی و سناریو‌های جدید

جنگ داخلی در سودان میان نیروهای ارتش و شورشیان گروه موسوم به «واکنش سریع» به یک مرحله تعیین کننده رسیده است. علی رغم پیش روی‌های اولیه نیروهای «واکنش سریع» به سرکردگی محمد حمدان دقلو موسوم به «حمیدتی»، اما اکنون وضعیت این نیروها در سودان چندان مساعد نیست. پس از دو سال جنگ داخلی در سودان، اکنون این کشور یکی از بدترین بحران های بشردوستانه جهان را تجربه می کند. تقریباً زیرساخت‌ها دچار فروپاشی شده و تشدید قحطی در میانه جنگ به کشته شدن حداقل 150 هزار نفر از شهروندان سودانی منجر شده است. همچنین گفته شده که تا کنون نزدیک به 15 میلیون نفر در داخل و خارج سودان آواره شده‌اند.  

چه کسی دست برتر دارد؟

طی چند ماه گذشته، جنگ در سودان شاهد تغییرات استراتژیک به نفع نیروهای ارتش بوده و ارتش توانسته کنترل مناطق حیاتی، به ویژه شهر خارطوم به عنوان پایتخت کشور را دوباره به دست گیرد. مرکز مطالعات استراتژیک مستقر در قاهره در گزارشی به بررسی وضعیت میدانی سودان پرداخته که براساس آن می‌توان مناطق تحت کنترل دو طرف جنگ را تفکیک کرد:

مناطق تحت کنترل ارتش سودان: ارتش سواحل دریای سرخ، ایالت‌های القضارف ، کسالا و همچنین ایالت‌های رود نیل، شمال و نیل آبی را تا مارس 2025 به کنترل خود درآورده است. ارتش سودان همچنین موفق شده است که کنترل کاملی بر پایتخت، خارطوم اعمال کند و توانسته شبه نظامیان نیروهای پشتیبانی سریع را از آخرین پایگاه خود در منطقه الصالحیه در جنوب غربی ام درمان که یک مکان استراتژیک برای شبه نظامیان محسوب می شد، بیرون کند. ایالت سنار و ایالت الجزیره نیز از جمله مناطق تحت کنترل ارتش سودان است.

مناطق تحت کنترل شبه نظامیان «پشتیبانی سریع»: با وجود عقب نشینی میدانی و تلفات سنگین، شبه نظامیان نیروهای پشتیبانی سریع همچنان مناطق دارای اهمیت استراتژیک از جمله چهار ایالت از پنج ایالت در دارفور جنوبی، غربی، مرکزی و شرقی را و پایتخت دارفور یعنی شهر الفاشر را کنترل می کنند. کردفان جنوبی به ویژه مناطق القوز و الدبیبات نیز از دیگر مناطق تحت کنترل نیروهای واکنش سریع هستند.

چالش‌های شبه نظامیان شورشی

شبه‌نظامیان نیروهای پشتیبانی سریع سودان با چالش‌های نظامی، لجستیکی، امنیتی و سیاسی متعددی همراه هستند.

چالش های نظامی: شبه نظامیان نیروهای پشتیبانی سریع به دلیل برتری ارتش سودان در قدرت هوایی و خودروهای زرهی با چالش های نظامی قابل توجهی روبرو هستند. نیروهای پشتیبانی سریع به شدت به فرماندهان پیاده نظام متکی هستند و حملات هوایی باعث آسیب دیدگی انبارهای تسلیحاتی و لجستیکی آن‌ها شده است.

چالش‌های امنیتی: شبه‌نظامیان نیروهای پشتیبانی سریع همچنین درگیر تنش‌های داخلی شده‌اند و انسجام آن‍ها تضعیف شده است. رقابت بین رهبران جاه طلب محلی در میان آن‌ها پدیدار شده و ظهور جناح‌های رقیب باعث تضعیف نفوذ آن‌ها در قبایل محلی سودان بویژه در دارفور شده است.

چالش‌های سیاسی و دیپلماتیک: رهبری شبه‌نظامیان نیروهای پشتیبانی سریع به رهبری حمیدتی با فشارهای سیاسی و دیپلماتیک و اتهامات دیوان کیفری بین‌المللی بدلیل جنایت علیه بشریت روبرو هستند و این اتهامات باعث انزوای آن‌ها در صحنه بین‌المللی شده است. در سطح منطقه‌ای، برخی از کشورها مانند چاد پس از فشار جامعه بین المللی، حمایت های قبلی خود از نیروهای پشتیبانی سریع را لغو کرده‌اند.

چالش‌های اقتصادی: شبه‌نظامیان همچنین عمدتاً به منابع مالی غیررسمی مانند قاچاق طلا و سوخت و مالیات بر گذرگاه‌های غیرقانونی متکی هستند. این منابع ناپایدار هستند و هر لحظه در معرض فروپاشی هستند. از طرف دیگر رهبران محلی دیگر مانند گذشته حرف به گوش رهبر نیروهای واکنش سریع نیستند.

چالش‌های اجتماعی و مردمی:شبه‌نظامیان واکنش سریع با طرد گسترده مردمی در مناطق مرکزی و شرقی سودان روبرو شده‌اند. در چند ماه گذشته این مناطق نیز شاهد تحرکات اعتراضی علیه شبه‌نظامیان نیروهای پشتیبانی سریع بوده‌اند. بر اساس گزارش های سازمان ملل، غارت، قتل، و تجاوز به عنف باعث شده تا مشروعیت اجتماعی شبه نظامیان واکنش سریع از بین برود.

آینده سودان به کدام سو می‌رود؟

با توجه به پیچیدگی‌های وضعیت سودان و تعدد طرف‌های درگیر، سناریوهای احتمالی از حل‌وفصل تدریجی نظامی به نفع ارتش، تثبیت تقسیم‌بندی جغرافیایی به دلیل استقرار نیروهای پشتیبانی سریع در دارفور، تا حل و فصل سیاسی تحمیل‌شده توسط فشارهای خارجی را شامل می‌شود. همه این مسیرها به توازن قوا، حمایت بین‌المللی و اراده طرف‌های محلی برای پایان دادن به درگیری بستگی دارد، به شرح زیر:

سناریوی اول: فروپاشی تدریجی نیروهای پشتیبانی سریع:در صورت ادامه پیشروی نیروهای مسلح سودان با حمایت برتری نظامی و لجستیکی و پشتیبانی منطقه ای و در غیاب حمایت خارجی کافی از نیروهای پشتیبانی سریع، انتظار می رود که ارتش بتواند کنترل خود را در سودان تثبیت کند. ارتش به سرعت در حال پیشروی به سمت غرب سودان است، در حالی که نفوذ نیروهای پشتیبانی سریع در مناطق حیاتی شهری رو به کاهش است و اختلافات داخلی در شبه نظامیان تشدید شده است.

سناریوی دوم: تقسیم جغرافیایی:سودان شبه نظامیان نیروهای پشتیبانی سریع ممکن است به دنبال تقویت کنترل خود بر منطقه دارفور، که سنگر اصلی آنهاست، باشد و یک واقعیت سیاسی و جغرافیایی جدید شبیه به وضعیت خودمختاری غیر رسمی را در آن منطقه تحمیل کنند.هرگونه توقف در عملیات نظامی ارتش سودان ممکن است به نیروهای پشتیبانی سریع فرصتی بدهد تا موقعیت خود را در دارفور تثبیت کنند و سناریوی «تقسیم سودان» عملی شود.

سناریوی سوم: حل و فصل سیاسی توسط قدرت های خارجی: این احتمال وجود دارد که قدرت های منطقه ای و بین المللی مانند سازمان ملل متحد، اتحادیه آفریقا و دیگران، یک راه حل سیاسی را تحمیل کنند که شامل ادغام شبه نظامیان نیروهای پشتیبانی سریع در نهادهای دولتی در ازای خلع سلاح آن باشد. این سناریو نیازمند ماه‌ها میانجیگری و فشار است و می‌تواند شامل شرایطی مانند آتش‌بس، عقب‌نشینی از مناطق محدود، تضمین‌های قانونی برای رهبران شبه‌نظامی یا نقش سیاسی محدود در مرحله انتقالی باشد. موفقیت این سناریو با توجه به منافع متضاد بازیگران بین المللی چندان محتمل نیست.